Ishmael is 11, als hij op de vlucht gaat voor de rebellen.

Ismael is 11, als hij op de vlucht gaat voor de rebellen. Met een handje vol vrienden vlucht hij op zijn slippers uit zijn dorp Matru Jung, in het zuiden van Sierra Leone. Tegen de tijd dat Ismael 12 wordt, valt hij in handen van de rebellen. Ismael wordt getraind tot kindsoldaat en zodra hij sterk genoeg is om een geweer vast te houden wordt hij naar de frontlinie gestuurd. De anders zo verlegen Ismael wordt verslaafd gemaakt aan drugs en ontpopt zich tot een genadeloos en dodelijk wapen.(Uit: A long way gone: Memoirs of a boy soldier. Boek van Ishmael Beah)

Het is tegen 14uur als we eindelijk Ismael’s geboorteplaats binnenrollen met onze Toyota Hilux. We zijn vanmorgen 7.30u uit Freetown vertrokken en na de laatste 3 uur door (schitterende) jungle gereden te hebben ben ik opgelucht dat we op onze eerste bestemming zijn.

Matru Jung heeft alles wat je van een afgelegen Afrikaans dorp kan verwachten. Zelfgebouwde lemen huizen gescheiden door paden van stoffig rood zand. Rondom de huizen zijn de vrouwen druk in de weer met potten en pannen op een open vuur. Op hun rug bungelt een pasgeboren baby in een omslagdoek (hoe het blijft hangen is mij een raadsel). Straathonden lopen tussen de scharrelende kippen, varkens en geiten door. Op de veranda zit de man des huizes samen met opa, al is dat laatste uniek in een land met een gemiddelde levensverwachting van 46 jaar. Als de jongste generatie van Matru Jong mij spot komen ze nieuwsgierig op mijn witte huid afgerend; “pumoi, pumoi”. Wat niets meer dan ‘witte’ betekent in Mende, de lokale taal die hier gesproken wordt. Ik lijk hun dag gemaakt hebben als ik terugzwaai of ze een high five geef. Ja we zijn 6½ uur weg uit Freetown en dat merk je aan alles!

Kadi staat uitgebreid zwaaiend op mij te wachten als we naar het ‘Primary Health Care Center’ rijden. Kadi is de enige Mental Health nurse in Bonthe district; een provincie in Sierra Leone te vergelijken met Zeeland maar dan zonder goede wegen en bruggen die de eilanden met elkaar verbinden – een kleine uitdaging voor huisbezoekjes. De glimlach van kadi gaat letterlijk van oor tot oor, ze laat mij trots haar eigen Mental Health kantoortje zien. Natuurlijk achterin het gebouw weggestopt ergens bij de wc’s. Voor de gammele houten deur hangt een smoezelig gordijntje maar als de deur open gaat verschijnt er een waar kantoor. Compleet met bureau, stoeltjes, een ladekast met handgeschreven patiënten dossiers en anti-stigma posters aan de muur: “Say no to chaining”. Ze kijkt vol verwachting naar mijn reactie en is opgelucht als ik enthousiast reageer en haar complimenten geef. Maar dan wijst ze zorgelijk naar de computer, het toetsenbord en de printer die haar hele bureau in beslag nemen. “Die elektrische kasten zijn 3 weken geleden geleverd, het was een gift, ze hebben ze daar neergezet, maar ze doen het niet en nu heb ik geen ruimte meer voor mijn andere spullen”.

Oké waar gaan we beginnen?, denk ik bij mezelf… maar Kadi is me voor en ze wijst naar een plastic mandje met een kleedje er over. “Please open it, open it”, zegt ze enthousiast. Ik haal het kleedje weg en tot mijn verrassing zie ik twee afgesloten plastic potjes, een bordje en wat bestek. Als ik het deksel oplicht komt de geur van cassave, kruiden en (veel) olie op mij af. Ik zie flinke stukken vis in de olie zwemmen en in het ander bakje zit een flinke berg rijst - ik denk dat heel kadi’s gezin hier mee gevoed kan worden. “Welcome to Matru Jung! Ik dacht je zal wel honger hebben na zo’n lange reis…”, zegt kadi. Ik voel me zo welkom! Wat een wereldbaan heb ik!

Het is laat in de middag als we een verplicht rondje door het ziekenhuis doen. Natuurlijk moet Kadi mij eerst aan de directeur van het ziekenhuis en aan de hoofdzuster voorstellen, voordat wij met ons werk kunnen starten. We nemen kort haar werkwijze en patiënten door en maken een plan voor de komende 2 supervisiedagen.

De volgende ochtend 8 uur staan we startklaar. We doen een paar huisbezoekjes in de ochtend. Niemand aan een ketting gevonden, gelukkig. Maar in mijn achterhoofd weet ik, het is een schrale troost. Slechts 2% van de mensen met een psychiatrische beperking vind zijn weg naar de hulpverlening. 98% zien we (nog) niet en ook hier in Matru Jung schuilt het meeste leed achter de voordeur van het lemen hutje. De 2% die we zien proberen we zo goed mogelijk te behandelen, we geven zoveel mogelijk uitleg aan familieleden, buren en iedereen die we kunnen bereiken… elke druppel op de gloeiende plaat is er 1. Maar dan hebben we het nog niet over de 23 patiënten met epilepsie die Kadi niet kan voorzien van medicatie… gewoon omdat er geen medicatie is.

We moeten haast maken want Kadi wordt verwacht bij de middagsessie van de “Mental Health Awareness Training”. Het lokaal bevindt zich naast een schoolgebouw en is al volgestroomd met dorpelingen en hulpverleners van de nabij gelegen gezondheidscentra. We zijn nog net op tijd voor de start van de cursus als we om 12 uur binnenkomen, en dat is best bijzonder als je bedenkt dat de cursus al om 10 uur had moeten beginnen - hmmm zou ik dan toch iets Afrikaans in mijn genen hebben?-

Kadi ontpopt zich als een ware actrice als zij niet alleen vertelt, maar ook in alle glorie uitbeeld hoe de symptomen en gedragingen van mensen met een psychiatrische beperking er uit kunnen zien. Ze vertelt over oorzaken en weerlegt de bestaande overtuigingen dat mensen niet bezeten, vervloekt of behekst zijn. Nee mensen zijn ziek, psychisch ziek, en jou of mij kan morgen hetzelfde overkomen. Kadi legt uit hoe mensen effectief behandelt kunnen worden, als ze naar de juiste persoon doorverwezen worden. Onzeker kijkt ze me aan, maar een aanmoedigende knipoog is genoeg. Ik voel me trots. Trots op Sierra Leone en de 20 verpleegkundigen hier. Ga er maar aan staan om zo’n controversieel pleidooi te houden. Het publiek lijkt Kadi te geloven en mensen noteren haar telefoonnummer. Laten we hopen dat ze gaan bellen en dat we de 2% naar de 3% kunnen tillen.

De tijd gaat veel te snel, maar we moeten door. Ik laat kadi achter met een gulle bijdrage voor het eten en om 7.30 uur zetten we koers naar Port Loko. Port Loko is een dorp in het gelijknamige district in het noorden van Sierra Leone. Dit district is het zwaarst getroffen door de ebola epidemie. Onderweg passeren we 3 checkpoints. Uitstappen, handen wassen met zeep, alcohol handgel en dan even je temperatuur laten meten, het is inmiddels de normaalste zaak van de wereld geworden. De preventieve maatregelen zijn niet voor niets, vorige week zijn er in het naastgelegen district 2 nieuwe gevallen van Ebola ontdekt. Beiden zijn overleden en nog zo’n 156 mensen die in contact zijn geweest met de ebola-patiënten zijn in quarantaine geplaatst.

Alice is 6 maanden zwanger als ik haar bezoek voor deze supervisie. Rustig aan doen? Alice wil er niets van weten, ze is een super gepassioneerde én talentvolle psychiatrisch verpleegkundige. We gaan samen op pad om een huisbezoek af te leggen op zo’n 30 minuten rijden van Port Loko. Ze vertelt me het verhaal wat er bij hoort. Mohammed is in Mei 2015 samen met 11 anderen bevrijd van een ‘traditionele geneesheer’, oftewel medicijnman. Mohammed verbleef 10 maanden in het dorp van de medicijnman. In een bamboehutje zat hij met zijn been vastgebonden aan een ketting. Zijn geboeide handen werden losgemaakt als hij naar de wc moest of als hij wat te eten kreeg. Mohammed is door zijn familie naar de medicijnman gebracht nadat hij hen in verwarde toestand met een hakbijl te lijf ging. De therapie die er op volgde bestond uit het eten van planten en kruiden die hem ziek maakten. Ook kreeg hij stokslagen en werd geprobeerd de geesten te verdrijven door hem boven open vuur te hangen. Hoewel de familie hier hoge kosten voor betaalde, bleken de praktijken van de medicijnman niet effectief.

Alice weet me niet precies te vertellen hoe, maar toen eenmaal bij de juiste personen aan het licht kwam dat er 12 mensen met een psychiatrische beperking werden vastgehouden door de medicijnman, is er een reddingsoperatie op touw gezet. Door een samenwerking van de regering, politie en verschillende NGO’s zijn de 12 ‘gevangenen’ bevrijdt en naar het psychiatrisch ziekenhuis van Sierra Leone geleid voor diagnostiek en behandeling.

Alice vertelt dat Mohammed in september 2015 is weggelopen uit het ziekenhuis en weer terug is gegaan naar zijn familie. Sindsdien heeft ze hem niet meer gezien en niets meer gehoord. Vandaag Januari 2016 dring ik aan om hem weer op te zoeken. We worden door de familie opgevangen. Ja, Mohammed is hier. Maar we moeten oppassen hij heeft zijn medicijnen gestopt en de therapie die hij nu krijgt slaat niet aan. We worden naar een kamer geleid. Als onze ogen aan het donker gewend zijn, zie ik een matras op de betonnen vloer. Ik staar in de grote ogen van Mohammed. Zijn been zit vast aan een ketting.

Mohammed klaagt en klinkt verzwakt. Hij bevestigd dat hij is weggelopen uit het psychiatrisch ziekenhuis en is gestopt met zijn medicijnen. Hij werd slecht behandeld in het ziekenhuis, ze gaven hem verschillende injecties en tabletten die pijnlijke spieren veroorzaakten. Ook werd hij slecht behandeld door het personeel en kreeg hij soms geen eten. Met de medicijnen is hij gestopt omdat hij er geen vertrouwen in heeft. In oktober werd hij volgens de familie weer agressief en daarom besloten ze hem weer naar een medicijnman te brengen. Mohammed ontkent het verhaal van zijn familie, zegt nooit agressief te zijn geweest. Nu moet hij weer de planten en kruiden eten die hem misselijk maken. Mohammed komt somber over, doch spreekt adequaat en toont vooralsnog geen tekenen van een psychose. Mijn oog valt op een stokbrood en dicht blik sardientjes. Ik vraag hem of hij de cassave leaves met rijst gaat eten die zijn moeder aan het klaarmaken is. Dan wordt Mohammed resoluut. Ik kan hier alleen dit brood en sardientjes uit blik eten. Na doorvragen komt Mohammed met een verhaal over zijn familie die jaloers op hem is. Ooit was hij een succesvolle zakenman maar ze hebben zijn zaak geruïneerd en al zijn bezittingen gestolen. Nu proberen ze hem te vergiftigen met eten, maar hij is ze te slim af.

Na een half uurtje praten met Mohammed, spreken we de familie buiten op de veranda. We bespreken onze bevindingen, stellen een voorlopige werkdiagnose en doen een behandelvoorstel. Nu is het Alice die feilloos weet aan te sluiten bij de culturele opvattingen over psychiatrische ziekten. Ze legt overtuigend uit wat de kenmerken zijn van een psychotische stoornis en ze plaatst dit in het gedrag van Mohammed over de afgelopen jaren. De familie maakt de indruk het niet allemaal te vertrouwen, maar omdat de planten en kruiden ook niet aanslaan, accepteren ze ons behandelvoorstel 3 maanden uit te proberen. Mohammed wil liever geen medicijnen, maar de hoop dat hij verlost wordt van zijn ketting maakt dat hij overstag gaat. We starten Haldol in een lage dosering, om deze als het effectief blijkt later om te zetten in een depotvorm, en maken een vervolgafspraak.

Als Alice mij naar het door haar aanbevolen hotel begeleidt, word ik verrast. Ik tref een kamer met kingsize bed en boxspring matras, flatscreen aan de muur, mini-bar, airco, wifi en een warme douche; wháááááát….!. Ik spring enthousiast op het matras en zet de airco en TV aan. Ik bedenk me dat ik facebook kan checken en daarna een warme douche kan nemen… maar eigenlijk is het contrast te groot. Opeens is de airco te koud en de tv bied alleen slecht nieuws of een flauwe soapserie. Ik zet de TV weer uit. Mijn gedachten dwalen af naar het verhaal van Ishmael Beah en alle patiënten die we nog niet bereikt hebben, omdat ze verstoten, vastgebonden of opgesloten zitten. Zij hebben het wereldnieuws niet gehaald vanavond.

Opgedragen aan Nurse Alice, gestorven in het kraambed donderdag 5 mei 2016.

* * *

2016! Van Persie breekt het ijs.

2016! De start van een nieuw jaar. Ik ben bijna 3 maanden in Sierra Leone en moet toch echt eens mijn belevenissen gaan opschrijven. Het weer is omgeslagen. Na het regenseizoen is er nu een droge warmte. Vandaag is het bewolkt, zelfs regenachtig en er is veel wind uit de Sahara woestijn (‘de harmattan’). Het is slechts 25 graden; heerlijk! Ik heb mijn korte broek en hempie verruild voor een ¾ broek met t-shirt én vestje….wat wil je nog meer? De mensen hier in Salone denken er duidelijk anders over… verstopt in hun warme winterjas en wintermuts lopen ze over straat. “kun jij me meenemen naar Nederland, het land waar ‘van Persie’ woont, daar wil ik zijn het lijkt me zo mooi” Ik zal ze nog maar niets vertellen over ons koude klimaat. Laat staan alle andere contrasten en cultuurverschillen.

Vandaag (7.45uur) de dag begonnen in ons ‘Kings’ kantoor in het Connaught Hospital in Freetown. Collega Paddy maakt ‘verse koffie’ als ik het kantoor binnen kom. Is dat niet een geweldige start van de dag? …toch voel ik me leeg... Afgelopen zaterdag is Richard weer vetrokken naar Nederland, ik voel me alleen en heb moeite om de draad weer op te pakken. …Ik focus op mijn werk. Dat is mijn strategie voor nu.


Voordat we huisbezoekjes gaan doen zal ik een brief schrijven voor een cliënt, gericht aan zijn school. Deze cliënt is sinds september 2015 bij ons in behandeling, een eerste psychose na kortdurend drugsgebruik ‘Djamba’ oftewel het ons bekende ‘Wiet’. Zonder enige medische informatie te verschaffen schrijf ik een brief aan de directeur van zijn school dat hij naar medisch inzicht voldoende is hersteld om weer naar school te gaan, maar dat balans houden tussen inspanning en rust voor hem belangrijk blijft. Natuurlijk verzeker ik het schoolhoofd dat ‘Jennifer’, onze lokale Mental Health Nurse van Connaught hem zal blijven behandelen en monitoren. Medisch gezien is hij in staat om weer naar school te gaan, wat voor hem een grote uitdaging zal zijn na een eerste psychotische episode vol met visuele en auditieve hallucinaties. De Olanzapine en veel psycho-educatie aan hem en aan zijn familie heeft ‘m gestabiliseerd. 16 jaar jong is de cliënt waar we het over hebben…. Nog lange tijd te gaan. De Olanzapine waar ik hem op ingesteld heb is afkomstig van een Nederlandse donatie, nauwelijks hier verkrijgbaar dus zal kunnen opraken, een lastige uitdaging waar we de komende tijd ons hoofd over zullen breken!


Jennifer is gearriveerd (9.50uur). We gaan op tournee. Met een auto en chauffeur van Kings gaan we op pad, hoe we deze reiskosten duurzaam gaan maken is nog een uitdaging. Het salaris van Jennifer ($120 per maand) is nog wat te weinig om de kosten voor huisbezoek uit eigen zak te betalen. Zeker is dat deze cliënt voorlopig nog niet in staat is om naar ons kantoortje in Connaught te komen.

We lopen door een smalle, donkere gang en dan een wenteltrap naar beneden. We zien een 23-jarige psychotische jongeman, zijn ogen wijdgeopend, vol agitatie en craving naar drugs. Wonend in een klein huisje in een sloppenwijk ergens in Freetown, doch met zijn rechterbeen vast aan een ketting die weer verbonden is aan de tralies bij het raam. Na de dreiging dat de politie hem zou meenemen het afgelopen weekend, heeft zijn moeder hem aan een ketting vastgebonden. De keuze was haar zoon vastbinden of hem naar de gevangenis van Freetown laten vervoeren….. ga er maar aan staan, wat zou je doen als moeder? In 2009 is hij al eens 1 jaar opgenomen geweest in ‘City of rest’ met een bak aan anti-psychotische injecties en de daaropvolgende EPS verschijnselen. In 2013 belandde hij in het Sierra Leone Psychiatric Hospital en kreeg hij voor de zekerheid een drie dubbele dosis injecties met Flufenazine, Haldol en Chlorpromazine, welke van deze middelen gunstig werkte of welke van deze middelen zijn ernstige bijwerkingen veroorzaakten weten we niet, zeker is we dat we nu een nieuwe start hebben.

Hij hoopt dat ik British ben maar als ik Nederland noem verandert zijn blik naar agitatie, even ben ik blij dat hij met zijn been aan ketting zit en ik doe een stap achteruit tot ik buiten zijn reikwijdte ben. Hij heeft al eens een Nederlander ontmoet en die spoot hem vol met Flufenazine, daar kreeg hij die bijwerkingen van, zij deugde niet, hij wilde haar vermoorden, mij ook als ik hem kwaad kom doen. Hij vraagt of ik haar ken. Ik heb haar naam wel eens gehoord, maar ken haar niet persoonlijk. Ik gooi het over een ander boeg; “Do you like football?’ Natuurlijk, Manchester United is zijn favoriete ploeg. “Ken je van Persie”, vraag ik. Wat een mazzel dat is zijn favoriete speler. Opgelucht vertel ik dat Van Persie mijn landgenoot is, Pffff…. het ijs is gebroken. En wat een geluk; ‘Robben en Kuyt’ kent hij ook, ik ben binnen. Dat hij Van Gaal een Amerikaan noemt laten we maar even zo...


We starten voorzichtig met een lage dosering Haldol, morgen komen we weer langs om de effecten en de bijwerkingen te monitoren. We komen uit op een ‘tit voor tat’; ik koop hem een pakkie sigaretten (die zijn familie uit veiligheidsoverwegingen zal beheren) en hij neemt dagelijks zijn medicatie. Hij besluit onze ontmoeting met een geïmproviseerde over mij, Manchester United en Van Persie, compleet met gangsta moves en handbewegingen.

Zijn moeder bedankt ons duizend maal. Ze is op. “It’s so embarrassing, yesterday he was breaking the glass of the bedroom window and shouting this abusive language. Nobody will accept it. The police will come and take him.” Na bijna 7 jaar ellende met psychotische en agressieve episoden is ze ten einde raad. Ze weet niet meer wat te doen. Ja, het is een schending van de mensenrechten om je eigen zoon in huis vast te binden aan een ketting. Ja, ik voel me machteloos in dit ethische dilemma. En tegelijk... als zij dit niet doet is er geen adequate behandeling mogelijk, hij zal drugs gebruiken verder psychotisch decompenseren en agressief afgevoerd worden naar de gevangenis, zonder medische behandeling… en dan??? Morgen weer een dag!